Մոբբինգն առաջանում է, երբ աշխատանքային միջավայրում առկա է որևէ տիպի անհավասարություն: Աշխատակիցները, տեսնելով իրենց զոհի ուժը (կամ թուլությունը) կամ որևէ առավելությունը և իրենց թույլ (կամ ուժեղ զգալով՝ ուժի ցուցադրության նպատակով) կամ թերարժեք զգալով նրա համեմատությամբ, համախմբվում են այդ անհավասարությունը վերացնելու համար: Երբեմն իրավիճակը կարող է ամբողջությամբ փոխվել, և երբեմնի քավության նոխազը, դիմակայելով խմբի ճնշումներին, շրջում է իրողություններն ի նպաստ իրեն՝ արդյունքում հասնելով ավելի մեծ առավելության մյուսների նկատմամբ (այն դեպքում, երբ նա իր մրցակիցներից նկատելիորեն առավելություն ունի):
Թեպետ խնդիրն ամենևին հաճելիներից չէ, սակայն մոբբինգը կարող է ունենալ նաև դրական հետևանքներ: Մոբբինգի արդյունքում զոհը սկսում է ավելի լավ ճանաչել իրեն, գնահատել իր թույլ և ուժեղ կողմերը, առավել հմտորեն արձագանքել սադրանքներին և ճնշումներին, սովորում է խմբում հաղորդակցվելու ոչ ֆորմալ կանոններին, և այլն:
Այնուհանդերձ, մոբբինգի բացասական հետևանքներն ավելի շատ են: Դրանք կարող են զոհի մոտ հոգեբանական տարբեր խանգարումների, բարդույթների առաջացման պատճառ հանդիսանալ, ընդհուպ՝ հասցնել մինչև ինքնասպանության: Համաձայն Շվեդիայում կատարված ուսումնասիրությունների՝ ինքնասպանությունների 10-15%-ը պայմանավորված է աշխատավայրում տեղի ունեցող բարոյահոգեբանական ճնշումներով ու հետապնդումներով: Մոբբինգն ուղղակիորեն ազդում է աշխատակցի ինքնազգացողության և առողջական վիճակի վրա, բացասաբար է ազդում նրա սոցիալական կապերի և շփումների վրա, քանի որ մոբբարարները շատ հաճախ բանսարկությունների, բամբասանքների կամ այլ ուղիներով տարածում են կեղծ լուրեր զոհի մասին՝ ձգտելով վարկաբեկել նրան ամեն գնով: Մոբբինգի արդյունքում աշխատողը ոչ միայն կարող է կորցնել աշխատանքը, այլ շատ հաճախ ձեռք է բերում նաև տարաբնույթ առողջական խնդիրներ, որոնք ուղեկցում են նրան ողջ կյանքի ընթացքում [1]: Այդ պատճառով, շատ կարևոր է աշխատանքային հարաբերություններն օրենքով կարգավորելիս հաշվի առնել աշխատողի՝ հոգեբանական բռնության արդյունքում կորցրած կամ խաթարված առողջության ու հեղինակության վերականգնման և/կամ պաշտպանության հնարավորությունները:
Հաջորդիվ մի քանի պարբերությամբ կներկայացվեն մոբբինգի կանխարգելման նպատակով տարբեր երկրներում գործող օրենսդրական կարգավորումները և Հայաստանում առկա նախապայմանները:
Մոբբինգի օրենսդրական կարգավորումները. միջազգային փորձ
Շվեդիան եվրոպական երկրներից առաջինն էր, որ համապատասխան օրենսդրական կարգավորում մտցրեց աշխատավայրում հոգեբանական հետապնդումների կանխարգելման նպատակով: 1993թ. Շվեդիայի աշխատանքի վերահսկման ազգային վարչությունում ընդունվեց դրույթ աշխատանքային հետապնդումների մասին: 2002թ. Ֆրանսիայում նոր կարգավորումներ մտցվեցին թե՛ քաղաքացիական, թե՛ քրեական օրենսդրություններում՝ աշխատավայրում առաջացող բարոյահոգեբանական հետապնդումների վերաբերյալ: Ներկայումս Գերմանիայում, Ֆրանսիայում, Շվեդիայում ընդունվել են բազմաթիվ օրենքներ աշխատավայրում բարոյահոգեբանական հետապնդումների մասին, որոնք կոչված են պաշտպանելու մոբբինգի զոհերին: Ֆրանսիայում և Շվեդիայում ընդունված օրինագծերը հիմնված էին Հ. Լեյմանի և Մ. Ֆ. Հիրիգոյենի հոգեբանական տեսությունների վրա [2]:
Մինչ օրս տարբեր երկրների աշխատանքային օրենսգրքերում հոգեբանական բռնության ու հետապնդումների տարբեր ընկալումներ և մեկնաբանություններ կան [3]: Այսպես, եթե աշխատողին հաջողվում է ներկայացնել բավարար ապացուցողական փաստեր, որ նա հետապնդվել է և բարոյահոգեբանական ճնշման է ենթարկվել աշխատավայրում, ապա դատարանը կարող է չեղարկել նրան աշխատանքից ազատելու որոշումը (նույնիսկ, եթե այն իրականացվել է սեփական դիմումի համաձայն)՝ միևնույն ժամանակ պարտավորեցնելով գործատուին՝ բարոյական փոխհատուցում վճարել տուժողին: Այդուհանդերձ, աշխատավայրում հոգեբանական բռնության ենթարկված անձի համար փաստեր ներկայացնելը չափազանց դժվար է և շատ դեպքերում զոհն ինքը չի գիտակցում կամ չգիտի իր իրավունքների պաշտպանության հնարավոր ուղիները: Առավել դժվար է ապացուցել մոբբինգն այն դեպքերում, երբ այն կրում է թաքնված բնույթ, այսինքն՝ չկան ակնհայտ ապացույցներ. զոհին պարզապես արհամարհում են, իբրև թե պատահական կերպով մոռանում են զգուշացնել այս կամ այն կարևոր խնդրի, հանդիպման կամ աշխատանքի համար անհրաժեշտ տեղեկատվության մասին, թաքցնում են, ջնջում կամ փոփոխում նրա կողմից կատարված աշխատանքը, չեն հրավիրում կարևոր միջոցառումներին կամ հանդիպումներին, կամ այնպես են կազմակերպում դրանք, որպեսզի դրանց մասին հնարավորինս ուշ տեղեկանա, սահմանափակում են անձնական շփումները նրա հետ, ամեն կերպ մեկուսացնում են նրան՝ ստեղծելով հոգեբանական վակուում և անհարմարություններ: Այլ է խնդիրը, եթե աձի հանդեպ նպատակաուղղված հոգեբանական բռնությունը կրում է բացահայտ բնույթ, որի շնորհիվ աշխատողը կարողանում է փաստեր հավաքել և հետագայում պաշտպանել սեփական իրավունքները[4]:
Շատ եվրոպական երկրներում օրեցօր այս խնդրին ավելի մեծ ուշադրություն են դարձնում և օրենսդրական համապատասխան կարգավորումները թույլ են տալիս որոշ չափով պաշտպանել աշխատողներին հոգեբանական բռնության ենթարկվելու վտանգից: Դանիայում, Շվեդիայում, Նորվեգիայում, Գերմանիայում, Լեհաստանում, Իտալիայում, Անգլիայում և Ֆրանսիայում աշխատավայրում մոբբինգի դրսևորումներն արգելվում են օրենքով, խտրականության մասին խոսվում է Եվրոպական Միության սոցիալական խարտիայի մի շարք հիմնադրույթներում: Մոբբինգի կանխարգելման ուղղությամբ մեծ աշխատանք է տարվում նաև ԱՄՆ-ում:
Ցավոք, մեր երկրում դեռ քիչ է խոսվում աշխատավայրում մոբբինգի դրսևորումների և սեփական իրավունքները պաշտպանելու ուղիների մասին: Չնայած «մոբբինգ» եզրը մեզանում հայտնի չէ և չի կիրառվում համապատասխան օրենսդրական կարգավորումներում, ՀՀ Աշխատանքային օրենսգրքում (ԱՕ) մասամբ հաշվի են առնված աշխատողի առողջության (ԱՕ հոդված 1, 1-ին կետ, հոդված 202, 1-ին կետ), պատվի և համբավի պաշտպանության համար պայմանների ստեղծման անհրաժեշտությունը և աշխատողի կյանքին կամ առողջությանը պատճառած վնասի դրամական փոխհատուցման պայմանները (ԱՕ հոդված 212, 1-ին կետ): Բացի այդ, անձը, ենթարկվելով հոգեբանական բռնության, կարող է պաշտպանել իր իրավունքները ՀՀ-ում գործող այլ օրենսդրական կարագավորումների շրջանակներում:
Մեր երկրում դեռևս քիչ են դատական այնպիսի նախադեպերը, երբ աշխատողները կարողացել են վերականգնել հոգեբանական բռնության արդյունքում իրենց կորցրած աշխատանքը: Սակայն վերջերս այդ առումով նկատվում է դրական միտում (Տե՛ս Ռոզա Գագիկի Հակոբյանն ընդդեմ «Երևանի Վ.Բրյուսովի անվան պետական լեզվահասարակագիտական համալսարան» հիմնադրամի)[5]: Սովորութային իրավունքի տեսանկյունից, երկրում պետք է ձևավորվի համապատասխան պրակտիկա՝ աշխատավայրում հոգեբանական բռնության ենթարկվելու դեպքում աշխատողի խաթարված իրավունքները պաշտպանելու համար:
Շատ երկրներում մոբբինգի մասին առանձին իրավական կարգավորումների բացակայությունը չի խանգարում, որպեսզի աշխատողների նկատմամբ հոգեբանական բռնության դեպքերը հնարավոր լինի կանխարգելել գործող սահմանդրության և օրենսդրական այլ կարգավորումների շրջանակներում: Օրինակ, Եվրոպական սոցիալական խարտիայում «մոբբինգ» հասկացությունը որպես այդպիսին չի հիշատակվում, այլ նշվում է միայն աշխատավայրում մարդկանց արժանապատվության պաշտպանության իրավունքների մասին (հոդված 26): Աշխատավայրում ոչ խտրական վերաբերմունքի և մարդու արժանապատվության նկատմամբ հարգանքի վերաբերյալ ընդհանուր իրավական նորմերի առկայությունը եվրոպական երկրներում հնարավորություն է տալիս աշխատողներին գտնել արդյունավետ մեխանիզմներ՝ մոբբինգի դրսևորումներից պաշտպանվելու համար, ինչն, իհարկե, հնարավոր է դառնում զարգացած դատական պրակտիկայի և արհմիությունների ակտիվ աշխատանքի շնորհիվ:
Ի լրումն վերոգրյալի, հարկ է նշել, որ աշխատավայրում հոգեբանական բռնության դրսևորումների մասին որքան ավելի շատ խոսվի և քննարկվի, այնքան ավելի մեծ կլինի իրազեկվածությունն աշխատողների շրջանում՝ հանգեցնելով հիմնախնդրի լուծման համար ավելի կենսունակ մեխանիզմների մշակմանը: Այս խնդիրը պետք է ենթարկվի մշտադիտարկման և ներառվի արհմիությունների, ինչպես նաև՝ աշխատանքային հարաբերությունների կարգավորման արդյունավետ քաղաքականության վարման ծրագրային առաջարկություններում:
1. Գ. Ֆ. Տերեշենկո, Աշխատավայրում հոգեբանական ճնշումը (մոբբինգ)՝ որպես սոցիալական երևույթ: Էջ 3: Ռուսերեն լեզվով: Սկզբնաղբյուր՝ https://bit.ly/2SEcvR9
2. Մարիա Իզաբել Ս. Գուերո, «Բարոյական հետապնդումների (կամ մոբբինգի) մասին օրենսդրության փոփոխությունները Շվեդիայում և Ֆրանսիայում ԵՄ օրենսդրությանն ընդառաջ»: Անգլերեն լեզվով: https://bit.ly/2H9Q3NG
3. «Բռնությունն ու հետապնդումները Եվրոպական աշխատավայրերում՝ տարածվածությունը, ազդեցությունն ու քաղաքականությունները», ԵՄ ֆոնդ 2015: Անգլերեն զեկույցը տե՛ս https://bit.ly/2UiuYnS
4. Ֆիլիպ Ս. Ֆիսչինգեր, ««Մոբբինգ» Գերմանիայի օրենքը աշխատանքային հետապնդումների մասին»: Անգլերեն լեզվով: https://bit.ly/2NFY4Lr
5. «Բրյուսովում անարդարության դեմ 1-ին հաղթանակն արդեն գրանցված է»: https://bit.ly/2ND05s1