Էլինոր Օսթրոմն (անգլ.՝ Elinor Ostrom) առաջին կինն է, ով տնտեսագիտության ոլորտում արժանացել է Նոբելյան մրցանակի` պետական կառավարման բնագավառում կատարած իր հետազոտությունների և գիտական աշխատանքների համար (2009թ.): Վերջինիս հետազոտության թեման էր՝ տնտեսական կառավարման վերլուծությունը, մասնավորապես՝ հասարակական սեփականության ոլորտում (անգլ.՝ analysis of economic governance, especially the commons)[1]։
Օսթրոմի և Օլիվեր Ուիլյամսոնի (Նոբելյան համամրցանակակիրներ) ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ տնտեսագիտական վերլուծությունը կարող է լույս սփռել հասարակական կազմակերպությունների բազմաթիվ տեսակների վրա։ Օսթրոմն իր ուսումնասիրություններով մարտահրավեր նետեց այն տեսությանը, որ հասարակական սեփականությունը վատ կառավարվող հարթակ է, և կենտրոնաձիգ իշխանության կամ սեփականաշնորհման կարիք ունի։ Հիմնվելով օգտվողի կողմից կառավարվող մի շարք օրինակների վրա (ձկան պաշարներ, արոտավայրեր, ստորերկրյա ջրամբարներ և անտառներ)՝ նա եզրակացրեց, որ փաստացի արդյունքն ավելի ճշգրիտ է, քան կանխակալ տեսությունը։
Օսթրոմն առաջ քաշեց ընդհանուր ռեսուրսների (անգլ.՝ local common pool) կայուն կառավարման ութ «սկզբունքները»[2]՝ քննարկելով Մեծ Մտածողության (անգլ.՝ Big Think) ութ «սկզբունքների» համատեքստում[3]․
- Ընդհանուր նպատակի շուրջ համախմբված խմբի ինքնության սահմանում
- Տեղական պայմաններին հարմարեցված ընդհանուր ռեսուրսների բաշխում կամ ծախս-օգուտ հավասարակշռում
- Որոշումների կայացման գործընթաց կամ կոլեկտիվ ընտրության մեխանիզմներ, որոնք թույլ են տալիս ռեսուրսների մասնակցային կառավարում,
- Փոխադարձ հաշվետվողականություն՝ կոլեկտիվ վերահսկման կամ մշտադիտարկման միջոցով,
- Համայնքային կանոնների խախտման դեպքում պատժամիջոցների սահմանում և կիրառում,
- Կոնֆլիկտի հաղթահարման արագ և արդար մեխանիզմներ,
- Խմբի/ համայնքի ինքնորոշում և ինքնակառավարում,
- Համայնքի ընդլայնման կամ խմբի ներսում նոր խմբի ձևավորման դեպքում՝ բազային մակարդակի համակարգման մեխանիզմներ:
Հետագայում այս սկզբունքները փոփոխվել և ընդլայնվել են՝ ներառելով մի շարք այլ փոփոխականներ, ինչպես, օրինակ, արդյունավետ հաղորդակցում, փոխադարձ վստահություն, որոնք ենթադրվում է, որ կնպաստեն ինքնակառավարվող համակարգի կայացմանը[4]։
Բարիքի հանրային կառավարումը սահմանվում է որպես պետական կամ շուկայական ռեսուրսի կառավարման սոցիալական պրակտիկա՝ ինքնուրույն կառավարվող օգտվողների համայնքի կամ այն ստեղծող հաստատությունների կողմից:
Տեսահոլովակ՝ What is commons?
Օրինակ.
Գյուղական համայնքում, որտեղ ապրուստի միջոցներից է անասնապահությունը, յուրաքանչյուր գյուղացի ունի 1-2 ոչխար։ Գյուղացին ամեն օր պետք է իր կենդանիներին տանի արոտավայր արածացնելու։ Մյուս կողմից՝ նա հասկանում է, որ ավելի շահութաբեր կլինի ունենալ ավելի մեծ թվով ոչխարներ․ այդկերպ են մտածում նաև մյուս համագյուղացիները։ Ստացվում է իրավիճակ, որ յուրաքանչյուր գյուղացի ամեն օր իր որոշակի թվով հոտը տանում է արածացնելու, իսկ արդյունքում արոտավայրը չի հասցնում վերականգնել իր խոտի պաշարները։ Ստեղծված պայմանները սպառնում են գյուղացիների բարօրությանը։
Բայց ի՞նչ է տեղի ունենում։
Գյուղացիները զրուցում են իրար հետ, գալիս են համաձայնության։ Ինքնակազմակերպվում են․ պլանավորում են իրենց ընդհանուր անելիքները, կիսում են պարտականությունները, որոշում են ներքին հաղորդակցման կանոններ։ Արդյունքում՝ յուրաքանչյուր գյուղացի ունենում է սահմանված օր՝ բոլոր գյուղացիների հոտը արածացնելու համար, մեկ այլ գյուղացի զբաղվում է արոտավայրում սերմեր տնկելով, մյուսը անվտանգության հարցերով, և այսպես շարունակ։
Գյուղացիները հասկանում են, որ մեկի հաջողությամբ պայմանավորված է բոլորի բարօրությունը։ Սա է հանրույթի* գաղափարախոսությունը։
Օսթրոմը և նրա համախոհ-հետազոտողները մշակել են «Սոցիալ-էկոլոգիական համակարգեր» (SES) համապարփակ աշխատանքը, որում ներառված է ընդհանուր ռեսուրսների կամ հանրային բարիքների (անգլ․՝ commons) և կոլեկտիվ ինքնակառավարվող հանրույթի դեռևս զարգացող տեսությունը[5]:
Հանրույթի* դասական տեսություն
Ինքնակառավարվող հանրույթը նախնադարյան հասարակության կառավարման միակ գործիքն է եղել, քանի որ այս հասարակությունները չեն զարգացել պետական կամ մասնավոր սեփականության համակարգում։ Երբ պետություններն աստիճանաբար դարձան կազմակերպված համայնքի և մասնավոր սեփականության գերիշխող ձևը, սեփականության (բարիք) ընդհանուր և համայնքային կառավարումը (ինքնակառավարվող հանրույթ) դարձավ ավելի հազվադեպ: Ժամանակակից աշխարհն իր հետ բերեց ազգ-պետություն գերիշխող սոցիալական կառուցվածքը՝ զուգորդված շուկայական կապիտալիզմի գերիշխող տնտեսական համակարգով։
Օսթրոմն ամբողջ աշխարհում ուսումնասիրել է հարյուրավոր գործեր և ապացուցել, որ բնական ռեսուրսները կարող են ինքնուրույն կառավարվել առանց պետական կամ շուկայական կառուցվածքների, օգտագործողների համայնքի կողմից, որոնք նախագծում, իրականացնում և վերահսկում են այդ ռեսուրսները կայուն օգտագործելու կանոնները:
Դասական տեսությունը դասակարգում է տնտեսական բարիքներն՝ ըստ մրցակցայնության և բացառման սկզբունքների, որտեղ մրցակցային լինելը ենթադրում է, որ տվյալ բարիքն անհրաժեշտ է մեկից ավելի օգտվողների, որի համար պետք է մրցակցել: Ոչ մրցակցային լինելը ենթադրում է, որ տվյալ բարիքից կարող են օգտվել մեկից ավելի անձինք կամ խմբեր՝ առանց մրցակցության անհրաժեշտության։
Բացառումը նշանակում է, որ եթե մեկ անձ կամ խումբ արդեն օգտվում է բարիքից, ապա դրանով իսկ բացառվում է մյուսների՝ տվյալ բարիքից օգտվելու հնարավորությունը, և հակառակը. ոչ բացառումը ենթադրում է, որ օգտվող(ներ)ի առկայությունը չի խոչընդոտում նույն բարիքի օգտագործումն ուրիշների կողմից։
Ընդունելով ջուրը որպես կայուն փոփոխական՝ դիտարկենք տարբեր մակարդակներում վերջինիս տրանսֆորմացիան: Ջրի շիշը մասնավոր բարիք է և բնորոշվում է որպես մրցակցային և բացառող, քանի որ վերջինից օգտվել ցանկացողները այն ունենալու համար պետք է մրցակցեն, և մեկի՝ այդ բարիքին տիրապետելու պարագայում, մյուսը զրկվում է ջրի շշից։ Ջրամատակարարը խմբային բարիք է, քանի որ ունի իրենից օգտվողների որոշակի խումբ՝ դրանով հանդերձ բացառելով մեկ այլ սպառողների խմբի, որ գտնվում է տվյալ ջրամատակարարի սահմանագծից դուրս։ Նույն տրամաբանությանն են ենթարկվում նաև հանրային բարիք հանդիսացող լիճը (ենթակա չէ մրցակցության կամ բացառման) և ընդհանուր բարիք հանդիսացող աղբյուրը, որը, մրցակցային և ոչ բացառող լինելով, ինքնակառավարվող հանրույթի* ռեսուրս է։
Հանրույթի* քննադատական տեսություն
Հանրույթը* որպես նոր պատմույթ և հայեցակարգ եկավ ի պատասխան պետությունների և շուկայի «լճացմանը» (անգլ․՝ the tragedy of the states and the tragedy of the markets)։ Այժմ առավել սոցիալապես արդար, ժողովրդավար և կայուն հասարակություն ստեղծելու համար շարժում է հասունանում՝ ուղղված ընդհանուր բարիքին և ինքնակառավարվող հանրույթին։
Բարիքներն ու հանրույթները բաղկացած են երեք փոխհարաբերվող տարրերից.
- ռեսուրս, որ պետք է կառավարվի,
- համայնք, որ կառավարում է ռեսուրսները,
- կառույցներ, որ նախատեսված են օգտվողների համար, որպեսզի կառավարեն ռեսուրսները։
Քննադատական տեսության համաձայն, ռեսուրսները պետք է համապատասխանեն հետևյալ նորմատիվային չափանիշներին․ 1) հավասար հասանելիություն, 2) կոլեկտիվ վերահսկում և 3) կայուն օգտագործում, որտեղ յուրաքանչյուր բաղադրիչ համապատասխանում է սոցիալական արդարության, ժողովրդավարության և էկոլոգիական կայունության արժեքներին։
Բարիքի և ինքնակառավարվող հանրույթի* տեսության զարգացումը անխուսափելիորեն կապված է երկու կարևորագույն քաղաքական հասկացությունների զարգացման հետ: Առաջինը վերաբերում է համայնքի ներսում ուժային փոխհարաբերությունների և որոշումների կայացման մեխանիզմներին, իսկ երկրորդը` ռեսուրսների հասանելիության, օգտագործման և վերահսկման կանոններին: Առաջինը հանգեցրել է «պետականության» զարգացմանը, իսկ երկրորդը` «սեփականության» զարգացմանը:
Ամփոփելով. հանրային բարիքի և ինքնակառավարվող հանրույթի հայեցակարգն ընկալելի է՝ որպես «երրորդ մոտեցում»․ կառավարման առումով՝ «պետություն – շուկայական տնտեսություն» դիխոտոմիայի շրջանակում և սեփականության առումով՝ «պետություն – մասնավոր սեփականություն» դիխոտոմիայի շրջանակում:
Այսպիսով, վեր հանելով ինքնակառավարվող հանրույթի* սկզբունքներն ու հայեցակարգը՝ նոր դիտանկյունից ենք նայում կապիտալիզմին բնորոշ շուկայական հարաբերություններին և սոցիալիզմին բնորոշ հանրային-մասնավոր սեփականության մոդելին՝ առաջարկելով աշխատանքի և բարիքների բաշխման, ինչպես նաև՝ հասարակական կազմավորման այլընտրանքային տարբերակ։
Տեսությունից և փորձից բխում է, որ հանրույթի* նկարագրված մոդելը չի ենթադրում արդի պետական կազմավորման համակարգի արմատական փոփոխություն, այլ լայնորեն կիրառելի է հասարակական միավորումներում՝ որպես սոցիալական արդարության, ժողովրդավարության և էկոլոգիական կայունության գրավական։
Ծանոթություն
*-աստղանիշով նշված տերմինը (այստեղ՝ hանրույթ*) Commons** տերմինի հայերեն համարժեքն է կամ բացատրությունը։ Քանի որ տեսությունը ծագումով արևմտյան է (թեպետ պրակտիկան առկա է ամբողջ աշխարհում), ողջ տերմինաբանությունը հեղինակի անհատական թարգմանությունն է և ենթակա է փոփոխության։
**“common” տերմինի/ բառի համեմատական ծագումնաբանությունը և բացատրությունը (աղբյուր՝ online Etymology Dictionary)
| ԲԱՌ | ԼԵԶՈՒ | ԲԱՑԱՏՐՈՒԹՅՈՒՆ |
| communis | լատ․ | 1. հանրային, ընդհանուր (ած․)
2. հասարակական սեփականություն, դաշնային հանրապետություն (գոյ․) |
| comun | հին ֆրանս․ | 1․ ընդհանուր, ազատ, բաց, հրապարակային (ած․)
2. հողը՝ որպես գյուղացիների համայնքային սեփականություն (գոյ․) |
| common | միջ․ անգլ․ | 1. բոլորին պատկանող, ընդհանուր (ած․)
2. հանրային հողատարածք (գոյ․) |
***Հասարակակական կազմավորումների նախապատմությունը և տեսակները[6]
| ՀԱՍԱՐԱԿԱԿԱՆ ԿԱԶՄԱՎՈՐՈՒՄ | ԲՆԱԿՉՈՒԹՅՈՒՆ | ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ | ՀԵՂԻՆԱԿՈՒԹՅՈՒՆ/ԿԱՌԱՎԱՐՈՒՄ | ՍԵՓԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ |
| խումբ | 15-50 | որսորդություն և հավաքչություն | ոչ կենտրոնական իշխանություն | ընդհանուր (ոչ մասնավոր) |
| հանրույթ/գյուղ | 100-600 | պարզ գյուղատնտեսություն | փոքր իշխանություն | -հողի ընդհանուր սեփականություն,
-մշակաբույսերի մասնավոր սեփականություն |
| համայնք/ցեղ | 1,000-10,0000 | տնտեսական մասնագիտացում | կենտրոնաձիգ կառավարում | բացառող մասնավոր սեփականություն (proto-state) |
| պետություն | >10,0000 | զարգացած տնտեսական մասնագիտացում | պետական ապարատի և միանձնյա կառավարում | -պետական (արքայական) սեփականություն,
-բարձր խավի մասնավոր կառավարում (proto-private) |
1. The Sveriges Riksbank Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel 2009, www.nobelprize.org
2. Ostrom, Elinor (1990). Governing the Commons: The Evolution of Institutions for Collective Action. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-40599-7
3. Big Think (2012-04-23), Ending The Tragedy of the Commons, retrieved 2018-03-25
4. Poteete, Janssen; Elinor Ostrom (2010). Working Together: Collective Action, the Commons, and Multiple Methods in Practice. Princeton University Press.
5. Ostrom, E. (2009). “A General Framework for Analyzing Sustainability of Social-Ecological Systems”. Science. 325 (5939): 419–22. doi:10.1126/science.1172133. PMID 19628857
6. Commons in South East Europe, Institute for Political Ecology, www.ipe.hr